Là ngôi đền thiêng gắn với các chứng
tích lịch sử, đền Choọng nằm dưới chân núi Pu Đên, thuộc xã Châu Lý, huyện Quỳ
Hợp, tỉnh Nghệ An.Mùa xuân năm Giáp Ngọ 2014, từ tâm thành của hậu thế
đối với tiền nhân, Đền được phục dựng trên chính vị trí năm xưa với
diện tích gần 10ha. Ngôi đền thiêng đã được phục dựng 2 đợt và uy nguy bề
thế như bây giờ.
Ngày16/07/2015, UBND tỉnh
Nghệ An đã ban hành quyết định số 3051 - QĐ/UBND về việc xếp hạng di
tích lịch sử cấp Tỉnh đền Choọng trong niềm hân hoan của đồng bào
các dân tộc anh em miền Tây Xứ Nghệ.
Lễ rước linh giá năm 2018 tại Đền Chọng
Truyền thuyết về ngôi đền
thiêng.
Mường Choọng là mảnh đất có nhiều đóng
góp vào chiến thắng của nghĩa quân Lam Sơn trong việc đánh đuổi giặc Minh vào
thế kỷ XV.
Theo truyền thuyết, trong những ngày
dừng chân nơi mảnh đất này, vị tướng quân đã đem lòng yêu thương người con gái
Thái đẹp người, đẹp nết tên là Nang Phốm Hóm (nàng tóc thơm). Nàng nổi tiếng
khắp vùng bởi sự thông minh, lanh lợi; đặc biệt, mái tóc nàng luôn tỏa hương
thơm của những bông hoa rừng. Nàng đi đến đâu cũng mang lại sự tươi vui, may
mắn nên luôn được dân bản tin yêu, quý trọng.
Thượng điện tại Đền Chọng xã Châu Lý, Quỳ Hợp
Từ khi nghĩa quân Lam Sơn dừng chân ở
Mường Choọng để chiêu mộ binh lính, tăng cường nhu yếu phẩm, nàng đã hướng dẫn
người dân trong vùng cách làm ra nhiều ngô, lúa và dệt nhiều bộ quần áo để đóng
góp cho nghĩa quân.
Chồng của nàng Nang Phốm Hóm là tướng
quân nên chinh chiến hết vùng đất này đến vùng đất khác khiến nàng ngày đêm mong
nhớ. Một hôm, nàng ra suối gội đầu, vô tình làm rơi chiếc lược nên nàng với tay
theo thì ngã xuống suối và bị nước cuốn trôi.
Khi nghe tin người vợ hiền thảo mất, vị
tướng quân cùng binh lính tức tốc trở về, ngày đêm ra sức tìm kiếm. Đất ven
dòng Nậm Choọng được đào lên chất thành núi nhưng chẳng thấy nàng đâu, chỉ thấy
những sợi tóc thơm như hồn thiêng của nàng còn đọng lại. Vì nhớ thương người
con gái đẹp người, đẹp nết, người dân Mường Choọng đã lập đền thờ nàng Nàng
Phốm Hóm ngay trên đồi đất mới được bồi đắp lên trong quá trình tìm kiếm nàng.
Những người cao niên ở xã Châu Lý cho
biết, trong các nghi thức tế lễ, hội hè, kiến trúc của đền Choọng xưa đều mang
những nét độc đáo của 2 nền văn hóa Thái - Kinh. Trong đó, thể hiện sâu sắc
nhất của sự giao thoa văn hóa là chính lễ Đám Lục Ngoạt.
Đám Lục Ngoạt có lễ rước và tế thần, hát
chúc thần, đọc chúc văn, các phường trò về biểu diễn mang đậm dấu ấn văn hóa,
phong tục người Kinh; đồng thời mang đậm bản sắc văn hóa của Mường Choọng như
trang phục truyền thống, những điệu lăm, xuối, tiếng cồng chiêng, khắc luống...
ngân vang hay các trò chơi dân gian như ném còn, bắn cung nỏ.
Theo lý giải, do nàng Nang Phốm Hóm có
vai trò gắn kết người Thái, người Kinh và cộng đồng các dân tộc anh em miền Tây
xứ Nghệ nên phần lễ và hội đền Choọng có nhiều nét văn hóa của cả dân tộc Thái
và Kinh.
Điểm đến tâm linh giữa đại
ngàn Mường Chọong.
Trải qua những thăng trầm lịch sử, từ
năm 1957, đền thờ Nang Phốm Hóm đã trở thành phế tích. Người dân địa phương
mong mỏi phục dựng lại ngôi đền nhưng do nhiều nguyên nhân nên đến năm 2014,
việc phục dựng Đền Choọng mới được tiến hành.
Theo ông Nguyễn Giang Hoài, nguyên chủ
tịch Hội doanh nghiệp huyện Quỳ Hợp, người có công kêu gọi phục dựng Đền Chọng
ngày đầu cho biết: “ngôi đền là một phần không thể thiếu trong đời sống tâm
linh của người dân nơi đây nên chính quyền và người dân đều mong mỏi phục dựng
lại ngôi đền”.
Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân chủ quan
và khách quan nên đến năm 2010, Ban Thường vụ Huyện ủy Quỳ Hợp mới có chủ
trương phục dựng đền Choọng. Số tiền để phục dựng đền được xã hội hóa; trong
đó, đóng góp chính là Hội doanh nghiệp nhỏ và vừa huyện Quỳ Hợp.
Theo ông Nguyễn Đình Tùng, Chủ tịch UBND
huyện Quỳ Hợp cho biết: “Khi phục dựng
Đền Choọng, chúng tôi gặp không ít khó khăn trong quá trình tìm hiểu và nghiên
cứu để phục dựng những nét cổ xưa của ngôi đền. Để phục dựng hình ảnh nàng Nang
Phốm Hóm, chúng tôi phải nghiên cứu rất nhiều hình ảnh những cô gái Thái; từ đó
tìm ra hồn cốt, nét duyên đặc trưng của người con gái Thái. Để phục dựng hình
ảnh hạt thóc cổ, chúng tôi đã nhờ người từng tạc hình hạt thóc được thờ trong
đền Quả Sơn ở huyện Đô Lương rồi tìm nguyên bản hạt thóc cổ. Sau đó, lấy
chính lõi cây mít có tuổi thọ hàng trăm năm để tạc nên”.
Điểm bắt đầu của đền Choọng là nghi môn.
Nghi môn có kết cấu gồm hai trụ biểu được làm bằng đá hoa cương nguyên khối,
bốn mặt tạc long, ly, quy, phụng rất công phu và tinh xảo.
Bên cạnh hai trụ biểu là tượng hai con
voi bằng đá granit nguyên khối, được tạc trong thế quỳ chầu. Qua nghi môn là
đến miếu sơn thần. Miếu ở bên phải đường lên đền chính. Trước miếu bài trí một
lư hương đá để du khách thập phương dâng lễ trình trước khi vào đền chính.
Sau khi leo qua 111 bậc tam cấp, du
khách sẽ đến đền chính nằm trên đỉnh núi Pu Đên. Đặc biệt, ngay bên trái đền
chính là khuôn viên trưng bày lưu giữ nguyên bản di chứng của đền Choọng xưa là
16 viên đá cổ làm đế kê cột đền. Mặt trước đền chính là hệ thống cửa bàn khoa
thượng song hạ bản, có địa thu ở dưới, trên cánh cửa chạm trổ hoa văn tùng, cúc,
trúc, mai.
Đền chính được thiết kế uy nghi, bề thế,
vừa cổ kính trang nghiêm, tiêu biểu cho lối kiến trúc truyền thống của đền chùa
Việt Nam; vừa mang nét riêng của văn hóa Thái cổ.
Đền Choọng tọa lạc giữa muôn trùng đại
ngàn, thung lũng Mường Choọng như một cánh đồng rộng lớn. Nổi lên giữa trung
tâm của thung lũng Mường Choọng là đỉnh Pu Đên. Từ trên đỉnh Pu Đên phóng tầm
mắt ra xa có thể thấy được hầu hết các bản làng ở Mường Choọng, từ bản Xết, bản
Vực đến bản Thắm, bản Cồn... Đây là trung tâm trao đổi, giao lưu của cả Mường
Choọng xưa.
Phía trước đền Choọng là dòng Nậm
Choọng, bắt nguồn từ thác Bản Bìa uốn lượn chảy qua ôm lấy Pu Đên rồi hòa nhập
với sông Dinh, sông Hiếu. Xa xa là trùng điệp núi non bao bọc, che chắn vòng
trong, vòng ngoài như những la thành, địa thế hùng vĩ, khí tượng anh linh.
Lễ hội được phục dựng.
Sau khi quần thể di tích lịch sử Đền Chọong được phục dựng
và được UBND tỉnh xếp hạng di tích lịch sử cấp tỉnh 2015-
Lần đầu lễ hội được tổ chức vào ngày 15,16/6 âm lịch hàng năm. Gồm 2 phần lễ và
phần hội. Phần lễ gốm có lễ Yết
cáo, nộp trâu, Lễ rước linh giá, Lễ Đại tế và Lễ tạ tại Đền chính. Tại lễ cúng Nàng Phốm Hóm, thầy mo tiến hành lễ
cúng bằng tiếng Kinh và tiếng Thái có nội dung cầu cho mưa thuận gió hòa, bản
làng bình yên, cây cối tốt tươi, người người, nhà nhà được mạnh khỏe,
bình an.…
Lễ cắt băng khánh thành lễ hội đền
Các lễ vật được bày biện ở 9
bàn thờ thuộc quần thể di tích Đền Chọong được chuẩn bị chu đáo gồm các Mâm lễ
vật với nhiều món điển hình dâng lên Nàng Phốm Hóm và các vị thần linh gồm có
thịt trâu, thủ lợn, bánh sừng trâu, hò mọc, xôi ép, cơm lam, cá nướng, xôi gà,
trứng luộc, rượu trầu cau...
Phần hội gồm có đêm hội diễn văn nghệ, hội trại, các trò chơi dân gian
như bắn nỏ, kéo co, đẩy gậy, đi cà kheo, bóng chuyền nam nữ… thu hút đông đảo
khách thập phương trong và ngoài huyện về tham dự.
Tuy vậy do lễ hội nàng Phốm hóm diễn ra vào ngày 15,16/6 âm lịch thời tiết
mùa hè nắng nóng nên thể theo nguyện vọng nhân dân từ năm 2018 đến nay lễ hội
được chuyển sang mùa Xuân vào ngày 12/2 âm lịch hàng năm. Còn lễ giỗ nàng Phốm
hóm vẫn được duy trì vào ngày 15,16/6 âm lịch.
Thầy mo tiến hành cúng bằng tiếng Thái và tiếng Kinh tại
Đền Chọng và các mâm cúng đặc trưng các món ăn người Thái.
Năm 2020 đỉnh điểm dịch bệnh Covid nên huyện Quỳ Hợp chỉ tổ chức lễ cúng
không tổ chức phần hội từ đó cho đến nay. Theo bà Trương Thị Giang, Trưởng
phòng văn hóa thông tin Quỳ Hợp cho biết: “Năm
2025 chúng tôi sẽ tổ chức cả phần lễ và phần hội. Cứ 3 năm tổ chức một lần phần
hội thu hút 21 xã thị trấn về tham gia tổ chức cắm trại, hội diễn văn nghệ, ẩm
thực và các trò chơi mang đậm bản sắc dân tộc Thái. Đây cũng là dịp để cán bộ và nhân dân huyện Quỳ Hợp nhớ về cội nguồn,
ghi tạc công ơn của người con gái có tên Nang Phốm Hóm (tiếng Thái nghĩa là
Nàng tóc thơm) - người có công lớn giúp nghĩa quân Lam Sơn đánh đuổi giặc Minh
từ thế kỷ XV. Qua đó để các tầng lớp nhân dân trong và ngoài huyện hiểu
được ý nghĩa, tầm quan trọng của di tích lịch sử Đền Chọong góp phần gìn giữ, bảo
tồn, phát huy các giá trị di sản văn hoá lịch sử của huyện Quỳ Hợp góp phần xây
dựng quê hương ngày càng phát triển”.
Thu Hường